Năng Lực Tư Duy – "Chìa Khóa" Thật Sự Của Chương Trình Giáo Dục Phổ Thông Mới
Khi Kỳ Thi Tốt Nghiệp THPT 2025 Và Một Thực Tế
Tháng 6/2025 vừa qua, hơn 1,1 triệu thí sinh bước ra khỏi phòng thi với vẻ mặt bối rối. Đề Toán khó hơn mọi năm. Đề Tiếng Anh yêu cầu tư duy ngữ cảnh cao.
Đây là năm đầu tiên Kỳ thi tốt nghiệp THPT được tổ chức theo Chương trình giáo dục phổ thông 2018 – chương trình đánh dấu bước ngoặt lớn trong cách tiếp cận giáo dục ở Việt Nam. Thay vì "nhồi nhét kiến thức", chương trình mới hướng đến việc "hình thành năng lực và khả năng tư duy theo từng cấp độ thông qua các hoạt động học tập".
Nhưng thực tế cho thấy, nhiều học sinh và cả giáo viên vẫn đang loay hoay tìm cách thích nghi. Vấn đề không phải ở kiến thức. Vấn đề nằm ở năng lực tư duy – thứ mà chương trình cũ không hề chú trọng đào tạo.
Chương Trình Mới Thay Đổi Điều Gì?
Từ "Học Để Biết" Sang "Học Để Làm Được"
Chương trình giáo dục phổ thông 2018 được xây dựng theo hướng phát triển phẩm chất và năng lực học sinh, đáp ứng tinh thần Nghị quyết 29-NQ/TW về đổi mới căn bản, toàn diện giáo dục và đào tạo.
Điều này có nghĩa là:
Trước đây, học sinh chỉ cần thuộc được định nghĩa, công thức, và cách giải mẫu. Điểm số cao thuộc về những em nhớ nhiều nhất.
Bây giờ, học sinh phải hiểu bản chất của kiến thức, biết vận dụng vào tình huống thực tế, và có khả năng phân tích, đánh giá thông tin.
Đề thi tốt nghiệp THPT 2025 có cấp độ tư duy phân bố 40% mức biết, 30% mức hiểu và 30% mức vận dụng, với nhiều câu hỏi "tăng cường liên hệ, vận dụng kiến thức, kỹ năng với thực tiễn". Đây là lý do tại sao nhiều học sinh giỏi trong các bài kiểm tra thường xuyên lại gặp khó khăn trong kỳ thi này.
Học Tích Hợp, Học Liên Môn – Đòi Hỏi Tư Duy Kết Nối
Chương trình mới thiết kế các môn học tích hợp như Tự nhiên và Xã hội (lớp 1–3), Lịch sử và Địa lý (lớp 4–5), hay Khoa học Tự nhiên (THCS), giúp tập trung năng lực và tư duy cho học sinh, tránh việc học dàn trải.
Điều này đòi hỏi học sinh không thể chỉ học từng môn riêng lẻ. Các em cần có khả năng nhìn thấy mối liên hệ giữa các kiến thức, biết vận dụng kiến thức Toán vào Vật lý, hiểu cách Lịch sử ảnh hưởng đến Địa lý, và ngược lại.
Tuy nhiên, đây cũng là điểm mà nhiều học sinh gặp khó khăn nhất. Bởi vì trong suốt những năm học trước, các em chưa bao giờ được rèn luyện tư duy liên kết này.
Tại Sao Nhiều Học Sinh Vẫn "Lạc Lối"?
Giáo Viên Chưa Kịp Chuyển Đổi
Việc tổ chức thực hiện Chương trình giáo dục phổ thông 2018 gặp nhiều khó khăn do điều kiện và thời gian chuẩn bị chưa đáp ứng yêu cầu; giáo viên chưa thật sự hiểu sâu chương trình mới như dạy học tích hợp, hoạt động giáo dục trải nghiệm, phương pháp phát triển năng lực.
Khi giáo viên vẫn dạy theo kiểu cũ – giảng bài, yêu cầu học sinh ghi nhớ, rồi làm bài tập mẫu – thì dù chương trình có mới đến đâu, học sinh vẫn không phát triển được năng lực tư duy.
Học Sinh Vẫn Học Theo Thói Quen "Thụ Động"
Chương trình 2018 yêu cầu học sinh tự tìm hiểu và phát hiện vấn đề, thay vì chỉ nghe giảng và ghi nhớ, nhưng nhiều học sinh vẫn chưa thích nghi được với phương pháp học chủ động.
Nhiều em vẫn đợi giáo viên chỉ rõ từng bước giải, vẫn muốn có công thức "vạn năng" cho mọi dạng bài. Khi đề thi yêu cầu tư duy linh hoạt, các em cảm thấy bất lực vì không có sẵn "khuôn mẫu" để bám vào.
Thiếu Công Cụ Để Phát Triển Tư Duy
Vấn đề lớn nhất là: học sinh không được trang bị công cụ để phát triển tư duy.
Sách giáo khoa vẫn chủ yếu là lý thuyết và bài tập.
Sách tham khảo vẫn tập trung vào dạng bài và lời giải nhanh.
Ít tài liệu nào thực sự dạy học sinh cách tư duy hệ thống, tư duy hình ảnh, hay tư duy phản biện.
Bốn Trụ Cột Tư Duy Học Sinh Cần Làm Chủ
Tư Duy Hệ Thống – Nhìn Thấy Mạch Logic
Thay vì học từng công thức, từng định nghĩa rời rạc, học sinh cần được dạy cách xây dựng một bức tranh tổng thể.
Ví dụ, trong Vật lý, các định luật về chuyển động, lực, và năng lượng không phải là những phần riêng biệt, mà là các mảnh ghép trong một hệ thống logic duy nhất.
Khi có được tư duy hệ thống, học sinh sẽ dễ dàng nhớ lâu hơn, hiểu sâu hơn, và quan trọng nhất, có thể vận dụng linh hoạt vào các tình huống mới.
Tư Duy Phân Tích – Bóc Tách Vấn Đề Thành Từng Bước Logic
Nếu tư duy hệ thống giúp học sinh nhìn thấy toàn cảnh, thì tư duy phân tích chính là công cụ giúp các em "mổ xẻ" vấn đề phức tạp thành từng bước giải quyết rõ ràng, logic.
Đây là năng lực then chốt mà Chương trình 2018 đặc biệt nhấn mạnh, nhưng cũng là điểm yếu rõ nét nhất của học sinh Việt Nam.
Thế nhưng, phần lớn học sinh vẫn quen với việc học theo "công thức có sẵn". Khi gặp bài toán vận dụng cao, các em có thể biết nhiều công thức nhưng không biết nên dùng công thức nào trước, không nhận diện được mối quan hệ nhân–quả giữa các yếu tố trong đề.
Có thể thấy, tư duy phân tích không chỉ quan trọng trong thi cử, mà còn là nền tảng của mọi hoạt động nghiên cứu và ra quyết định.
Trong môi trường đại học, sinh viên cần phân tích vấn đề nghiên cứu thành các câu hỏi nhỏ hơn.
Trong công việc, nhân viên cần chia dự án lớn thành các nhiệm vụ cụ thể, nhận diện được điểm nghẽn, và sắp xếp ưu tiên hợp lý.
Chương trình giáo dục đổi mới của Việt Nam đã nhận thấy điều này, nên đặt ra yêu cầu cao về "năng lực giải quyết vấn đề và sáng tạo" với từng học sinh – trong đó tư duy phân tích là trụ cột. Học sinh cần chứng minh được cách suy luận chặt chẽ để đi đến kết quả, không chỉ biết đáp án cuối cùng.
Tư Duy Hình Ảnh – Biến Trừu Tượng Thành Cụ Thể
Não bộ con người xử lý hình ảnh nhanh hơn văn bản hàng chục nghìn lần. Nhưng phần lớn tài liệu học tập vẫn toàn chữ, khiến việc học trở nên khô khan và khó nhớ.
Học sinh cần được khuyến khích chuyển đổi kiến thức từ dạng văn bản sang dạng hình ảnh: vẽ sơ đồ tư duy, tạo timeline cho các sự kiện lịch sử, hoặc dùng biểu đồ để hiểu rõ mối quan hệ giữa các khái niệm.
Khi học bằng hình ảnh, não bộ tiếp nhận thông tin tự nhiên hơn, và kiến thức trở nên dễ nhớ, dễ vận dụng.
Tư Duy Phản Biện – Đặt Câu Hỏi Để Hiểu Sâu
Thay vì chỉ yêu cầu học sinh ghi nhớ lý thuyết, giáo viên cần khuyến khích các em tư duy phản biện và áp dụng kiến thức vào thực tế.
Tư duy phản biện là khả năng đặt câu hỏi "Tại sao?", "Có cách nào khác không?", "Điều này đúng trong trường hợp nào?".
Đây chính là loại tư duy giúp học sinh không chỉ nhớ kiến thức, mà hiểu bản chất của nó, từ đó có thể tự tin đối mặt với bất kỳ dạng đề nào.
WinBook Đột Phá Tư Duy: Đồng Hành Cùng Chương Trình Mới
Nhận thấy khoảng trống lớn giữa yêu cầu của chương trình mới và khả năng hiện tại của học sinh, WinBook đã xây dựng Bộ sách Đột Phá Tư Duy với mục tiêu rõ ràng: không chỉ truyền đạt kiến thức, mà rèn luyện công cụ tư duy.
Tư duy hệ thống được xây dựng thông qua sơ đồ tổng quan, bảng so sánh, và mindmap. Học sinh không chỉ học từng phần kiến thức mà còn thấy được cách các phần liên kết với nhau, tạo thành một hệ thống logic.
Tư duy phân tích được rèn luyện thông qua các bài tập yêu cầu học sinh chia nhỏ vấn đề phức tạp thành các bước giải quyết cụ thể.
Thay vì chỉ cho sẵn lời giải, sách hướng dẫn học sinh đặt câu hỏi phân tích: "Yếu tố nào là then chốt?", "Bước nào cần làm trước?", "Mối quan hệ nhân–quả giữa các dữ kiện là gì?".
Khi thành thạo tư duy phân tích, học sinh không chỉ làm đúng mà còn hiểu tại sao đúng và chứng minh được logic của bản thân – đây chính là điểm mấu chốt giúp các em chinh phục các câu hỏi vận dụng cao (chiếm ít nhất 30% câu hỏi trong đề thi của các kỳ thi quan trọng).
Tư duy hình ảnh được ứng dụng xuyên suốt với infographic, timeline, và minh họa trực quan. Mỗi khái niệm phức tạp đều được chuyển hóa thành hình ảnh dễ hiểu, giúp não bộ tiếp nhận thông tin nhanh hơn và nhớ lâu hơn.
Tư duy phản biện được rèn luyện qua các câu hỏi mở và tình huống thực tế.
Thay vì chỉ đưa ra đáp án, sách đặt câu hỏi như "Tại sao phương pháp này hiệu quả?", "Có thể áp dụng trong trường hợp nào khác?", giúp học sinh phát triển khả năng tư duy độc lập.
Bộ sách không hứa hẹn kết quả tức thì, nhưng cam kết một sự thay đổi bền vững trong cách tiếp cận học tập – điều mà chương trình giáo dục phổ thông 2018 đang kỳ vọng ở mỗi học sinh.
Tương Lai Thuộc Về Những Người Mạnh Tư Duy
Chương trình giáo dục phổ thông 2018 định hướng học sinh trở thành những công dân toàn diện, có năng lực tự học, tư duy phản biện, sáng tạo và sẵn sàng đối mặt với những thay đổi trong cuộc sống.
Kỳ thi tốt nghiệp THPT 2025 đã chứng minh một điều: thời đại học vẹt đã qua. Thời đại của tư duy đã đến.
Học sinh nào có năng lực tư duy tốt sẽ không chỉ thành công trong kỳ thi, mà còn tự tin bước vào đại học và cuộc sống sau này.
Câu hỏi không phải là "Con có học nhiều không?", mà là "Con có biết cách tư duy chưa?".
Và nếu chưa, đây chính là lúc để bắt đầu.
